Bezpieczeństwo użytkowania budynków zabytkowych wpisanych do rejestru lub objętych inną formą ochrony zabytków

Bezpieczeństwo użytkowania budynków zabytkowych wpisanych do rejestru lub objętych inną formą ochrony zabytków
Mówiąc o zabytkach, często mamy na myśli dzieła sztuki, wiekowe obiekty sakralne czy inne historyczne obiekty budowlane, takie jak zamki i pałace. W każdym zakątku Polski (gminie) można na co dzień zetknąć się z obiektami będącymi zabytkami lub objętymi opieką konserwatorską. Często obiekty uznawane powszechnie za zwyczajne stanowią wielką wartość. Ze względu na swoją architekturę czy historię są elementem naszego dziedzictwa kulturowego oraz stanowią część naszej historii. Obiekty takie należy objąć szczególną opieką, gdyż stanowią one świadectwo dawnych czasów i kultury minionych epok.
Uznanie budynku za zabytek lub objęcie go opieką konserwatorską pociąga za sobą szereg dodatkowych obowiązków, o których właściciel lub zarządca musi pamiętać podczas jego eksploatacji. Zapewnienie bezpieczeństwa użytkowania takiego obiektu oraz przeprowadzanie robót budowlanych o charakterze przebudowy, rozbudowy czy prac remontowych wymagają zastosowania innych procedur administracyjnych niż w przypadku standardowych obiektów budowlanych. Analiza tego zagadnienia będzie miała na celu przybliżenie kwestii związanych z obiektami budowlanymi będącymi zabytkami oraz udzielenie odpowiedzi na pytania:

• czym jest zabytek w świetle obowiązujących regulacji prawnych?
• jakie rodzaje zabytków definiują polskie przepisy?
• jakie formy ochrony zabytków są obecnie stosowane?
• jakie są dodatkowe obowiązki właściciela czy zarządcy budynku wynikające ze statusu obiektu jako zabytku lub objętego opieką konserwatorską?

Udzielenie odpowiedzi na powyższe pytania powinno być pomocne dla każdego podmiotu odpowiedzialnego za obiekt zabytkowy lub objęty opieką konserwatorską.

Budowlane obiekty zabytkowe – definicje oraz informacje ogólne w świetle regulacji prawnych.

Omawiając problematykę obiektów zabytkowych, odpowiedzieć należy przede wszystkim na pytanie, czym jest zabytek w obecnym porządku prawnym. W tym przypadku ustawodawca zawarł definicję zabytku w treści art. 3 pkt 1 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (t.j.: Dz. U. z 2018 r., poz. 2067 z późn. zm.) – dalej ustawa o ochronie zabytków, zgodnie z którą zabytek oznacza nieruchomość lub rzecz ruchomą, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową.

Takie określenie zabytku zawiera szereg sformułowań nieostrych. W świetle powyższej definicji zabytek musi stanowić czy posiadać wartość szczególną, na co wskazuje konieczność przedłożenia interesu społecznego nad prawnie równorzędnym interesem strony. Ustawa o ochronie zabytków nie definiuje również w sposób kompletny sformułowania „minionej epoki”. Zwyczajowo przyjmuje się, że „minioną epoką” nazywane będzie wszystko to, co wydarzyło się przed naszym urodzeniem lub urodzeniem najstarszego żyjącego człowieka. Jednak na potrzeby wyjaśnienia kwestii czym jest zabytek, bardziej pomocna jest definicja encyklopedyczna epoki. Zgodnie z Encyklopedią Powszechną (z 1995 r.) przytaczaną w opracowaniach branżowych, epoka to termin określający okres obejmujący pewne stadium procesu dziejowego, związany z panowaniem określonych stosunków politycznych, gospodarczych, społecznych lub kulturalnych. Posługując się powyższą definicją epoki, za zabytek można zatem uznać obiekty powstałe także w okresie powojennym.

Omawiana definicja zabytku jest bardzo obszerna znaczeniowo i może zostać zastosowana do określenia różnych rzeczy oraz obiektów, dlatego w celu doprecyzowania, w ustawie o ochronie zabytków wprowadzono podział zabytków na:

• zabytki nieruchome – nieruchomości, ich części lub zespoły nieruchomości, posiadające cechy zabytku zgodnie z jego definicją (art. 3 pkt 2 ustawy) – w ramach zabytków nieruchomych możemy wyróżnić m.in. obiekty budowlane,
• zabytki ruchome – rzeczy ruchome, ich części lub zespoły rzeczy ruchomych posiadające cechy zabytku zgodnie z jego definicją (art. 3 pkt 3 ustawy),
• zabytki archeologiczne – zabytki nieruchome, będące powierzchniowymi, podziemnymi lub podwodnymi pozostałościami egzystencji i działalności człowieka, złożonymi z nawarstwień kulturowych i znajdujących się w nich wytworów bądź ich śladów albo zabytki ruchome, będący tymi wytworami (art. 3 pkt 4 ustawy).

Przedmiotowe rozważania dotyczyć będą obiektów budowlanych – a szczególnie budynków, dlatego poniżej skupiono się na regulacjach prawnych dotyczących wyłącznie zabytków nieruchomych.

W treści art. 6 ust. 1 pkt 1 ustawy o ochronie zabytków wymieniono obiekty będące zabytkami nieruchomymi, które podlegają ochronie i opiece bez względu na ich stan zachowania. Ustawa wymienia:

• krajobrazy kulturowe,
• układy urbanistyczne, ruralistyczne i zespoły budowlane,
• dzieła architektury i budownictwa,
• dzieła budownictwa obronnego,
• obiekty techniki, a zwłaszcza kopalnie, huty, elektrownie i inne zakłady przemysłowe,
• cmentarze,
• parki, ogrody i inne formy zaprojektowanej zieleni,
• miejsca upamiętniające wydarzenia historyczne bądź działalność wybitnych osobistości lub instytucji.

Powyższa lista zabytków nieruchomych nie stanowi katalogu zamkniętego obiektów, które mogą być wpisane do rejestru zabytków i objęte ochroną konserwatorską. Jest to wyliczenie przykładowe, na co wskazuje użycie w treści przepisu sformułowanie „w szczególności”. Z wymienionych w ustawie zabytków nieruchomych praktycznie wszystkie mają związek z budownictwem bądź są obiektami budowlanymi. Dla osób niezwiązanych z architekturą i planowaniem wyjaśnienia będą wymagać zastosowane w powyższej liście pojęcia takie, jak krajobraz kulturowy, czy układ urbanistyczny i ruralistyczny. Normy prawne powinny być zrozumiałe dla każdego obywatela, dlatego w ustawie o ochronie zabytków zamieszczono definicje tych pojęć:

• historyczny układ urbanistyczny i ruralistyczny jest przestrzennym założeniem miejskim lub wiejskim, w którego skład wchodzą zespoły budowlane, pojedyncze budynki i formy zaprojektowanej zieleni, rozmieszczone w układzie historycznych podziałów własnościowych i funkcjonalnych, w tym ulic lub sieci dróg (art. 3 pkt 12 ustawy),
• historyczny zespół budowlany stanowi...